معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گسترگی و شكوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده است.
معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاكی تحت عنوان كبوترخانه های ایرانی خلق كرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاك با سیاره خاكی در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، كه حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه كرد.
متأسفانه كبوتر خانه های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است كه این برجهای زیبای كبوتران، به عنوان زیرساخت تأسیسات كشاورزی، تمامی سرای ایران را از كناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا كویریزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و كاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و كنار شهرها و آبادی های این سرزمین (كبوترخانه ) حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای كبوتر وجود داشته است؛ طراحی و عملكرد كبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای كه در جذب كبوتران و خلق زیستگاهی امن برای كبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
كبوترخانه ها مانند دژنظامی در برابر همه دشمنان كبوتر كه كم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری كبوترخانه به گونه ای بوده كه نه تنها در برابر پرندگان شكارچی مانند قوش، جغد و كلاغ فكر و اندیشه گردیده، بلكه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است؛ چرا كه نحوه ساخت این كبوترخانه به گونه ای بوده كه امنیت همراه با آرامش و آسایش كبوتران را تأمین می كرده است. دقت در اجرای این برجهای كبوتر، به حدی بوده است كه درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده، چرا كه اگر حتی یك مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این كبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ كبوتری احساس امنیت نمی نمود و كبوترخانه خالی از حضور كبوتران می شد.
فضای داخلی كبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود كه گاهی محل تجمع حدود ۲۵هزاركبوترمی شد. آشیانه ها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یك شكل و از مصالح كاهگل ساخته شده بود كه در تابستان بسیار خنك و به گونه ای بوده است كه باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعكس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهكارهای معماری یعنی كبوترخانه های ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی كبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است كه تنها كبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این كه برای دقت یك اندازه بودن قطر سوراخهای كبوتر بویژه در كبوترخانه های سبك گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یكسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود كه پرندگان مهاجم وارد شوند و نه كوچكتر كه كبوتران بزرگتر نتوانند وارد كبوترخانه ها شوند.
دیگر از تجهیزات دفاعی كبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده كه در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن كبوتر نبوده، اما با كانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می كرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شكارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.
دفع دشمن در كبوترخانه ها
دیگر از تمهیداتی كه ایرانیان در دفع دشمنان كبوتر و جذب كبوتران در كبوترخانه ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و كفتار و بوی برخی از گیاهان مانند كندر و سراب برای محافظت كبوتران .در برخی از كبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و كفتار را در كبوترخانه می گذاشتند كه هنوز هم تا این اواخر سركفتاری در كبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می شد.
معماری زیبای كبوترخانه های ایرانی، همراه با عملكرد اقتصادی آن یعنی كارخانه ساخت مرغوب ترین كود شناخته شده در جهان بر كسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای كبوتر همچون استفاده از دانش فیزیك با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴هزارتا۲۵هزاركبوتردراثربرخاستنناگهانی كه ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است كه در ایجاد تجهیزات دفاعی كبوترخانه ونیز تمهیدات مكانیكی، بیولوژیكی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.
معماری داخلی كبوترخانه ها
معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شكوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده است.طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت كبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است كه مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«كبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست .این برجها را از آجر بنا می كنند و رویش را گچ و آهك می كشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا كبوتران در آنها آشیانه كنند.»
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت كبوترخانه های پلكانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشك كه حضور آب جاری امكان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امكان استفاده كبوتران از آب را فراهم می ساختند.
كبوترخانه ها و سیاحان خارجی
كبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده كه به اختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. این بطوطه مراكشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده كه درباره كبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷سالپیش) می گوید :این كبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است كه بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در كنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا كه برجهای كبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع كبوترخانه های ایرانی می پردازد. او یك جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور كه خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است. اودرباره كبوتر خانه های ایران می نویسد « من عقیده دارم كه ایران مملكتی است كه بهترین كبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود. همه اینها برای به دست آوردن كود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه كبوتران.»او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می نامند كه به معنی محرك و مقوی است كه میوه های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این كبوترخانه هاست.»
توماس هربرت درباره اصفهان و كبوترخانه های آن می نویسد : « اگر چه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه كبوترانشان (برجهای كبوتر) كه ظاهری عجیب دارند، نبود» «اوژن فلاندن» می نویسد: «مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج كبوتر یافت می شود. این برجها انسان را به خود جلب می كند… خیلی بزرگ، محكم و قشنگند.»
كبوترخانه ها و اقتصاد
اهمیت كبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است كه غازان خان مغول در كنار سایر اقداماتی كه برای احیای كشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری كبوتران و كبوترخانه ها صادر كرد و بی انصافی است كه از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ كاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم. متأسفانه عملكرد پرسود این بناهای باارزش كه در كار كشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت آور، كارخانه ساخت مرغوبترین كود شناخته شده جهان هستند. جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند، لذا بر ماست كه چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز كبوتران كه هر كدام یك جاذبه توریستی است، با یكدلی وهمكاری سازمان میراث فرهنگی كشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد كشاورزی، دانشكده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری كه زیرساخت ارتقاء صنعت كشاورزی این مرز و بوم است، همت كنیم و بدانیم كه:
از «راه رفتن» بهتر از بیراه رفتن است، هر چند كه راه دور باشد.
به قلم دکتر حبیب الله متحدین
سایت هنر اسلامی
