واریکوسل
اغلب مردم با بیماری واریس آشنا هستند؛ اما با انواع آن آشنایی ندارند؛ چرا که معمولاً تصور بر این است که واریس فقط در پا اتفاق می افتد. اما واقعیت این است که واریس به زبان ساده یعنی گشاد شدن سیاهرگ ها و خراب شدن دریچه های آنها؛ این مسأله باعث عدم توانایی سیاهرگ ها در انتقال مطلوب خون به سمت قلب می شود؛ خون جمع شده در سیاهرگ ها، به تدریج باعث گشاد شدن این رگ ها شده واریس و علامت های آن مثل درد و … به وجود می آورد. بنابراین هر جا که سیاهرگی وجود داشته باشد؛ احتمال بروز واریس هم وجود دارد.
یکی از این جاها، بیضه است. در قسمت فوقانی هر بیضه، شبکه ای از سیاهرگهای در هم پیچیده وجود دارد که به آنها «شبکه پامپینیفرم» گفته می شود. اگر به هر دلیل این سیاهرگ ها دچار اختلال شوند؛ واریس سیاهرگهای بیضه به وجود می آید که به آن واریکوسل گفته می شود. علل به وجود آورنده واریکوسل بسیار متنوعند و موضوع بحث ما هم نیستند اما از آنجا که از واریکوسل به عنوان شایعترین دلیل قابل درمان ناباروری مردانه یاد می شود؛ مختصری در مورد آن بحث کرده سپس راههای درمان آن را بازگو می کنیم.
چند نکته در مورد واریکوسل:
– واریکوسل یا واریسی شدن عروق بیضه شایعترین بیماری مردان پس از بلوغ است و 10 درصد مردان بالغ به آن مبتلا هستند به‌گونه‌ای که شایعترین عامل ناباروری مردان است. حدود 15 درصد مردان 35-25 ساله و 40 درصد مرداني که داراي ناباروري مي باشند، مبتلا به واريکوسل هستند.
– سن شروع بیماری معمولاً در زمان بلوغ یا بلافاصله پس از بلوغ است اما در سن کمتر یا سن بالا نیز ممکن است ایجاد شود.
– بیماری واریکوسل از نظر شدت به 3 درجه تقسیم‌بندی می‌شود:
در نوع درجه 1 اتّساع عروق فقط حین فشار شکمی در لمس توسط پزشک قابل تشخیص است.
در نوع درجه 2 با فشار شکمی، اتساع عروق، قابل مشاهده می‌شود.
در نوع درجه 3 حتی بدون فشار شکمی، اتساع عروق، در حالت ایستاده قابل مشاهده است. در نوع درجه 3 تمامي کيسه بيضه پر از عروق متسع مي باشد که اصطلاحا گفته مي شود مثل اينکه کيسه بيضه پر از کرم خاکي است.
– واریکوسل یک‌طرفه اختلال در عروق خون‌رسانی یک بیضه (راست یا چپ) است و درمان آن با دوطرفه تفاوتی ندارد.
در واریکوسل اولیه، از دیدگاه طبب جدید هیچ عامل ایجادکننده مشخصی وجود ندارد، گرچه تئوری اشکال در دریچه‌های لانه‌کبوتری وریدهای بیضه، طولانی بودن مسیر این وریدها و احتمال اثر فشاری سایر عروق و احشاء شکمی مطرح است اما هنوز علت مشخصی برای آن ثابت نشده است. نوع اوّلیه، عامل عمده واریکوسل است و 90 درصد در بیضه چپ به وجود می آید.
نوع ثانویه که به‌دنبال وجود عامل مشخص ایجادکننده انسداد در عروق داخل شکم ایجاد می‌شود، درصد کمی از واریکوسل‌ها را شامل می‌شود و علت ایجادکننده آن غالباً توده‌های شکمی، به‌خصوص تومورهای بدخیم است که تشخیص آن مهم و حیاتی است.
چرا واریکوسل باعث اختلال در تولید اسپرم می شود؟
تولید اسپرم در مرد نیاز به حرارتی دارد که کمی پایین تر از دمای طبیعی بدن می باشد(حدود نیم درجه)؛ یعنی بیضه ها برای انجام صحیح وظایف خود نیاز به آب و هوایی خنک و مطبوع دارند! به همین جهت هم هست که بیضه ها درون کیسه ای، خارج از بدن قرار گرفته اند تا از گرمای داخل بدن دور باشند؛ حالا اگر به هر دلیل، گرمای درون کیسه بیضه ها زیاد شود؛ روند تولید اسپرم دچار اختلال می شود و آزمایش آنالیز اسپرم بیمار غیر طبیعی می شود. به همین دلیل کسانی که مشاغلی دارند که دائم در معرض گرمای زیاد قرار می گیرند(مثل کسانی که نزدیک کوره کار می کنند) درصد اختلال اسپرم بیشتری نسبت به جمعیت عادی دارند.
حال برمی گردیم به بحث خودمان: در بیماری واریکوسل، به دلیل گشاد شدن سیاهرگ های بیضه و جمع شدن مقدار زیادی خون در آنها، حرارت بیضه ها بالا می رود و تولید اسپرم(هم در بعد کمّی و هم به لحاظ کیفی) دچار اختلال می شود. به همین جهت ضرورت دارد که در زوجهای نابارور، اگر مرد دچار واریکوسل باشد(به خصوص در انواع دو طرفه)؛ چه این واریکوسل علامت داشته باشد و چه نداشته باشد، نسبت به درمان آن اقدام کرد. واریکوسل بیشتر در بیضه چپ رخ می‌دهد، اما باید توجّه داشت که واریکوسل در یک بیضه، بر تولید اسپرم در هر دو بیضه تاثیر می‌گذارد.
یک تذکّر شرعی مهم: یکی از آزمایش هایی که به طور معمول برای مبتلایان به واریکوسل درخواست می شود، آزمایش آنالیز مایع منی است. در این رابطه باید توجّه داشت:
۱- ابتلا به واریکوسل(حتی انواع دوطرفه آن) به تنهایی نمی تواند دلیل کافی برای بروز ناباروری باشد به عبارت دیگر نه تمامي مردان مبتلا به واريکوسل داراي مشکل در باروري هستند و نه تمام مردانی که مشکل ناباروری دارند از واریکوسل رنج می برند.بنابراین، انجام آزمایش آنالیز مایع منی در افرادی که ازدواج نکرده اند یا ازدواج کرده اند امّا بنابر تعاریف علمی، شامل عنوان ناباروری نمی شوند هیچ گونه ضرورتی ندارد.
۲- چنان که در ادامه مقاله می آید درمان واریکوسل به شیوه طبّ سنّتی نیازی به این گونه بررسی ها ندارد و با انجام روش های ذیل بهبود پیدا خواهد کرد.
۳- نکته تأسّف بار آن است که مردانی که به توصیه پزشک معالج نسبت به انجام این آزمایش اقدام می کنند معمولا مجبور هستند که نمونه منی خود را در محیط آزمایشگاه و با انجام استمناء به دست آورند که گناهی است کبیره. استدلال برخی از این بیماران آن است که ضرورت پزشکی، مجوّز انجام این کار است که چنان که گفته شد تقریبا هیچ گاه ضرورت قطعی برای انجام این آزمایش وجود ندارد و این توجیه باعث رفع حرمت این عمل نمی شود.
نکته مهم دیگر آن است که می توان نمونه را در منزل و از طریق همسر و به روش های شرعی به دست آورد و با رعایت شرایطی(که کارشناس آزمایشگاه برای شما بیان می کند) آن را به آزمایشگاه رساند یا در آزمایشگاه هایی اقدام به این کار کرد که اتاق ویژه ای برای نمونه گیری با حضور همسر دارند. با این اوصاف واضح است که تقریبا هیچ راه شرعی برای انجام این آزمایش در افراد مجرّد وجود ندارد.
علائم و نشانه های واریکوسل
بیمار ممکن است با شکایت بزرگی یا عدم‌تقارن بیضه‌ها، دردهای خفیف و مبهم بیضه ها یا احساس سنگيني يا کشيدگي یا ناراحتی در آنها یا در کیسه بیضه یا پس از ازدواج به دلیل ناباروری مراجعه کند. درد ناشی از واریکوسل معمولا در طول روز به علت فعالیت‌های جسمی بدتر می شود و با خوابیدن به پشت تخفیف می‌یابد.
گاهی هم ممکن است بیمار خودش متوجّه رگهاي متسع داخل کيسه بيضه شود(علامت کيسه پر از کرم خاکي). اما شایع ترین شکل بیماری، حالت بدون علامت است که معمولا به‌طور اتفاقی و در حین معاینه، تشخیص داده می شود.
در معاینه، بزرگی و تورم عروق بیضه، به‌خصوص در سمت چپ مشهود است و در حالت ایستاده یا افزایش فشار شکمی تشدید می‌یابد و در حالت خوابیده از بین می‌رود. در صورتی که تورم عروق در حالت خوابیده از بین نرفت، باید به نوع ثانویه آن شک کرد.
واريکوسل به ويژه اگر در سنين قبل از بلوغ ايجاد شود مي تواند سبب کوچک ماندن بيضه ها گردد.
تشخیص واریکوسل
واریکوسل، اغلب تنها با معاینه بیضه توسط یک پزشک مجرّب تشخیص داده می شود و نیازی به اقدامات پاراکلینیکی ندارد؛ اما به رسم زمانه! اغلب از سونوگرافی برای کمک به تشخیص آن استفاده می شود.
معاینه فیزیکی هم در حالت دراز کشیده و هم در حالت ایستاده انجام می شود. در معاینه، ممکن است بیضه ها به صورت «کیسه ای پر از کرم» لمس شوند که در حالت دراز کشیده برطرف شده یا واضحا کاهش اندازه پیدا می کند. در واریکوسل های کوچکتر، پزشک ممکن است از شما بخواهد نفس عمیقی بکشید و چند ثانیه آن را نگه دارید و به پایین زور بزنید(مانور والسالوا)؛ این کار باعث گشاد شدن بیشتر ورید های بیضه شده معاینه آن را آسانتر می کند.
درمان واریکوسل
رویکرد درمانی اصلی در طبّ کلاسیک، انجام عمل جرّاحی است؛ اما جرّاحی، غیر از دردسرهای معمول خود(عفونت در محل عمل؛ تجمع مايع در کيسه بيضه و ايجاد هيدروسل؛ آسيب به شريان بيضه که سبب از بين رفتن بيضه همان طرف مي شود. چون شريان بيضه بسيار نازک مي باشد، معمولا قابل رويت نيست، و جراح از برهان خلف استفاده مي کند، يعني اطمينان حاصل مي کند که رگي که پيدا کرده است، شريان نيست. ولي گاهی شريان در لا به لاي وريدها گير کرده و آسيب مي بيند.)، چهار ایراد اساسی دارد:
۱- در بسیاری از بیماران، علیرغم جرّاحی موفقیت آمیز واریکوسل، باز هم اختلالات اسپرمی به طور کامل مرتفع نمی شود.
۲- میزان عود واریکوسل به دنبال عمل جرّاحی نیز بالاست.
۳- بیمارانی که پس ازعمل جراحی نیز کماکان علائم و نشانه های واریکوسل مثل درد و سنگینی بیضه را تجربه می کنند؛ کم نیستند.
4- برخی از پزشکان معتقد هستند که عمل جراحي واريکوسل تاثيري در بهبود قدرت باروري مرد ندارد.
تذکّر: راه دیگر درمان در طب کلاسیک، آمبولیزاسیون است یعنی ایجاد انسداد مصنوعی در رگهای واریسی بیضه تا به اصطلاح عامیانه خشک شوند. در این روش از درد پس از عمل جراحی کاسته می شود ولی به متخصصین بسیار ماهر و دستگاههای بسیار پیشرفته نیاز است، به زبان ساده تر، با توجّه به آسان بودن درمان واریکوسل، اصلا به زحمتش نمی ارزد.
درمان واریکوسل به شیوه طبّ سنتی
واریکوسل بر اساس دیدگاه طبّ سنتی ایران، حاصل تجمع سودا در سیاهرگهای بیضه است – چنانکه در مورد واریس پا و هموروئید نیز همین تئوری مطرح است – بنابراین راه درمان آن، رفع تجمع سودا در این منطقه است و هر کاری به جز این، ناموفق یا دارای اثری موقتی خواهد بود. اصول درمانی واریکوسل مانند سایر انواع واریس و … به شرح زیر است:
۱- کاهش میزان سودای خون: مهم ترین اقدام در درمان واریکوسل، کاهش میزان سودای خون است. این هدف از این راه ها قابل وصول است:
الف- اقدامات تغذیه ای
کاهش مصرف غذاهای سودازا مانند: سرخ کردنی ها، گوشت گاو و گوساله، گوشت های یخی و مانده، پنیر کهنه، ماست ترش، انواع غذاهای مصنوعی و به ویژه فست فودها،چای، عدس، بادنجان، فلفل دلمه ای و ….
ب- پرهیز از گرسنگی، بی خوابی، استرس و خستگی جسمی و روحی
ج – ورزش
ورزش ملایم و معتدل به تخلیه و پاکسازی بدن از موادّ زائد کمک زیادی می کند. تقریبا همیشه پیاده روی نسبتا تند بهترین گزینه است. این ورزش باید در ساعاتی از روز که هوا معتدل تر است و درزمانی بیننیم تا یک ساعت انجام شود.
توجه داشته باشید که ورزش های سنگین که منجر به خستگی زیاد شوند در طولانی مدّت سودا را افزایش می دهند. همچنین وزنه برداری و پرورش اندام هم جزء ورزش های نامناسب برای افراد مبتلا به واریکوسل هستند. در سوی دیگر، ورزش هایی که با دست انجام می شوند(والیبال، بسکتبال و …) جزء گزینه های مناسب برای افراد مبتلا به این بیماری هستند.
د- اقدامات دارویی
* خاکشیر: صبح ناشتا یک قاشق غذاخوری خاکشی را در یک لیوان آب جوش ریخته کمی شیرین و میل کنید. اگر خاکشی را نیم کوب کرده و نیز بگذارید به اندازه ۵-۴ قل بجوشد، اثر درمانی آن افزوده خواهد شد. این کار را بهتر است 4-3 ماه ادامه دهید.
* افتیمون: افتیمون یکی از قوی ترین داروهای ضدسوداست. کسانی که واریکوسل های شدید یا مقاوم به درمان دارند می توانند از این دارو استفاده کنند. یم روز درمیان، یک قاشق غذاخوری افتیمون را در یک پارچه نخی ریخته چهار طرف آن را گرفته با حالتی مشابه استفاده از چای کیسه ای، 30 بار داخل یک لیوان شیر که در حد جوش آمدن داغ شده است فرو برده در انتها، پارچه را به لبه های لیوان فشار داده تا عصاره افتیمون کاملا وارد شیر شود. سپس شیر را کمی شیرین و میل کنید. البته اگر با خوردن شیر مشکل دارید می توانید دارو در آب جوش عصاره گیری کنید. البته افتیمون طبع بسیار گرمی دارد و کسانی که پایه مزاجی گرمی دارند بهتر است از آن استفاده نکنند. دیگران نیز بهتر است با مشورت با فرد مجرب اقدام به مصرف افتیمون نمایند. مصرف افتیمون رابه صورت یک روز درمیان، یک تا دو ماه ادامه دهید.
سایر داروها: داروهای ضدّسودا زیادند. یک نمونه ساده استفاده از دم نوش گل گاوزبان و سنبل طیب است. یک قاشق غذاخوری گاوزبان، حدودا همین مقدار سنبل طیب، 5 عدد عناب( که با چنگال خراش داده شده باشند) یا یکی دو عدد لیمو امانی(سوراخ شده) را با دو لیوان آب روی شعله کم بجوشانید تا یک لیوان بماند. سپس صاف و شیرین و میل کنید. این دم نوش خوش طعم و خوش رنگ، یک آرام بخش فوق العاده است که تقریبا با همه مزاج ها سازگاری دارد.
پیشنهاد استاد خیراندیش، استفاده از سکنجبین است. ۲ لیوان عسل، ۲ لیوان عرق نعنا و ۱ لیوان سرکه انگور طبیعی را با هم مخلوط کنید و هر شب یک سوم لیوان آن را با دو سوم لیوان آب مخلوط و یک ساعت پس از شام، تا سه چهار ماه میل کنید. افراد سردمزاج می توانند نصف لیوان سرکه بریزند.
پیشنهاد ما این است که مقاله ذیل را مطالعه نموده به ویژه تمهیدات انتهای مقاله را مدّنظر قرار دهید:
درسنامه مزاج شناسی- مقاله پنجم؛ مزاج شناسی انسانی؛ مزاج سودا
۲- رفع یبوست: اغلب، با مصرف خاکشی جوشانده، یبوست احتمالی بیمار نیز رفع می شود؛ ولی در غیر این صورت، نسبت به درمان یبوست بیمار اقدام کنید. درمان یبوست برای حصول نتیجه مطلوب بسیار مهم است.
برای کسب اطلاعات کاملتر در مورد درمان یبوست اینجا را ببینید:
۳- روغن مالی: برای این کار، هر شب، روی کیسه بیضه ها و به خصوص قسمتهای بالای آن را ربه مدت حداقل دو تا سه ماه، با روغن بابونه (و اگر در دسترس نبود با روغن کنجد و یا روغن زیتون یا مخلوطی از این دو) ماساژ دهید. ماساژ را به آرامی انجام دهید و آن را تا وقتی که روغن کاملاً جذب پوست بیضه شود ادامه دهید. این روغن مالی علاوه بر کمک به بهبودی واریکوسل، به خودی خود هم در افزایش کیفیت اسپرم مؤثر است.
4- بادکش گذاری: یک شب درمیان، پایین کمر و زیر شکم را بادکش بگذارید و این کار را تا دو ماه ادامه دهید.
5- حجامت: بهتر است با مشورت فرد مجرب، یم یا دو مرحله حجامت عام و یک مرحله حجامت پوبیس(عانه) برای فرد انجام شود.
5 – زالو اندازی: مؤثّرترین و قاطع ترین روش درمان واریکوسل، زالو انداختن است. ۴-۳ نوبت زالو انداختن روی بیضه، معمولا واریکوسل را درمان کرده، کیفیت اسپرم را بالا خواهد برد. این کار به قدری ساده است که در صورت ضرورت، بیماران، خودشان نیز می توانند اقدام به این کار کنند. من هم معمولاً به بیماران آموزش می دهم که خودشان، اقدام به این کار کنند که معمولاً هم با موفقیت همراه است.
در هر نوبت، یک یا دو زالوی ریز تا متوسّط به ازای هر بیضه کافیست. بهتر است زالوها قسمت بالایی بیضه را بگیرند اما اگر سایر مناطق را هم گرفتند اشکالی ندارد. این کار درد چندانی ندارد و عارضه مهمی را نیز به دنبال ندارد و لذا با خیال راحت می توانید به آن اقدام کنید. این کار را به فواصل ۲۰-۱۵ روزه تا ۴-۳ نوبت تکرار کنید.
نکته مهم: زالو، اخلاط فاسد ازجمله سودا را به صورت موضعی دفع می کند؛ بنابراین پاکسازی عمومی بدن از طریق داروهای فوق الذّکر و نیز دوره های اصلاح مزاج، و همچنین انجام حجامت عام یا عانه قبل از شروع زالواندازی، می تواند موفقیت درمان را تضمین کند. البته انجام دقیق و مرحله به مرحله این اقدامات باید تحت نظر طبیب حاذق انجام شود.
تذکّر ۱: اگرچه معمولا بیمار چند روز پس از شروع درمان، علائم بهبودی را احساس خواهد کرد اما بهتر است حداقل سه ماه درمان را ادامه دهد.
تذکّر ۲: ماساژ بیضه ها با روغن زیتون تصفیه نشده را به تمام مردانی که مشکل ناباروری دارند توصیه می کنم؛ حتی اگر در اقدامات تشخیصی انجام شده، مشکلی نداشته باشند. این کار، کیفیت ساخت اسپرم در بیضه ها را به نحو مطلوبی بالا می برد.
تذکّر 3: ملاک ما برای درمان واریکوسل و بازگشت قدرت باروری، نه سونوگرافی است و نه آزمایش اسپرم، زیرا به کرات تجربه کرده ایم که اینها لزوما ارتباط مستقیمی با هم ندارند، به عبارت دیگر ممکن است بعد از درمان، در سونوگرافی واریکوسل دیده شود، آزمایش بیمار هم دچار اشکال باشد اما هم علائم بیمار از بین برود و هم بچه دار شود. حتی در طب جدید هم این مساله مورد تایید است که لزوما، اشکال در سونوگرافی یا آنالیز اسپرم، مساوی با داشتن علامت بالینی و ناباروری نیست. اگرچه در بسیاری از موارد با انجام درمان های فوق، این دو مولفه نیز رو به بهبود می روند.
تذکّر 4: نکات این مقاله به مانند سایر مقالات این پایگاه، نکاتی عمومی هستند و نمی توانند جایگزین کاملی برای درمان حضوری توسط پزشکان مجرّب باشند.
تذکّر 5: این موارد می توانند منجر به ایجاد یا تشدید واریکوسل شوند و باید همزمان با درمان واریکوسل، نسبت به درمان آنها هم اقدام کرد:
یبوست، بیماری های سرفه دار مزمن، کارهای سخت یا کارهایی که با حمل بارهای سنگین همراهند، وزنه برداری و پرورش اندام، تحریک های جنسی مکرّر بدون تخلیه و ارضاء، پوشیدن لباس زیر تنگ.
تذکّر بسیار مهم: واریکوسل حتّی در طبّ جدید هم تنها وقتی نیاز به درمان دارد که یا علائم بالینی ناراحت کننده ای داشته باشد یا به عنوان متّهم ناباروری، مورد سوءظن جدّی باشد و سایر موارد، نیاز به اقدام درمانی ندارند.
سؤال: آیا واریکوسل روی میل جنسی و قدرت نعوظ تاثیر دارد؟
پاسخ: واقعیت این است که کمتر دیده ام که واریکوسل روی این دو مساله تاثیر منفی بگذارد. امّا از استاد موسوی شنیده ام که این مساله ممکن است اتفاق بیفتد. ایشان اعتقاد دارند که واریکوسل در بیضه، معادل سکته در قلب است. با این حال به نظر می رسد که این تاثیر زیاد نباشد و با درمان واریکوسل، بهبود پیدا می کند.
نکته آخر
حتّی اگر به هر دلیل تصمیم به جرّاحی دارید – که البته توصیه ما هم چنان پرهیز از آن است- حتماً قبل از جراحی یک دوره پاکسازی سودا انجام دهید.
